Poznawczy, emocjonalny i społeczny rozwój dziecka, czyli czego nie usłyszysz w szkole rodzenia

Czego nie usłyszysz w szkole rodzenia, a co każdy obecny i przyszły rodzic  wiedzieć powinien o rozwoju dziecka

     Gdy spodziewamy się potomstwa lub jesteśmy świeżo upieczonymi rodzicami, zastanawiamy się, co jest najlepsze dla naszych dzieci i w jaki sposób powinniśmy się nimi opiekować, by właściwie się rozwijały.
     Niejednokrotnie przyszli rodzice uczęszczają do szkoły rodzenia i zasięgają rad innych – doświadczonych już rodziców – po to, by przygotować się do porodu i uzyskać informacje, w jaki sposób zająć się noworodkiem; jak go przebierać, kąpać, karmić; w jaki sposób pielęgnować jego skórę i jak rozpoznać, czy coś mu dolega.
     Wydawałoby się, że dzięki temu wiemy praktycznie wszystko na temat rozwoju małego człowieka i jeśli zauważamy, że zgodnie z normami nie raczkuje, nie siada, nie chodzi, od razu zaniepokojeni szukamy pomocy u specjalistów.
     Ale czy często lub w ogóle mówi się o tym, że oprócz progresu fizycznego musimy zwrócić także uwagę na jego rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny? Czy wiemy, od kiedy powinniśmy przyglądać się jego postępom w komunikacji językowej? Czy ktoś nam kiedykolwiek wyjaśniał, w jaki sposób mówić do dziecka, jak go stymulować, w co się z nim bawić, by prawidłowo się rozwijało?

     Jeśli wzrastanie dziecka przebiega harmonijnie, a stymulacja ze strony środowiska domowego jest wystarczająca, to kolejne etapy rozwoju przychodzą niejako samoistnie, bo tak jesteśmy zaprogramowani przez naturę. Jednak nierzadko zdarza się, że program ten nie działa tak, jak powinien, a postępy dziecka nie są zgodne z oczekiwaniami.

     Kiedy i na co zwrócić uwagę w trakcie rozwoju poznawczego?¹ Niestety, o tym wciąż mówi się rzadko lub wcale.

O czym zatem powinniśmy wiedzieć?

     Rozwój dziecka przebiega etapami, a kamienie milowe na tej drodze muszą pojawić się w określonym czasie bez względu na to, czy dziecko wychowywane jest w jedno-, dwu- czy wielojęzyczności.
     Czy wiesz, że już w pierwszym miesiącu życia noworodek powinien skupiać wzrok na twarzy osoby dorosłej?
     Po ukończeniu drugiego miesiąca niemowlę zwykle reaguje mimiką na twarze, śledzi wzrokiem poruszające się osoby, wokalizuje pierwsze samogłoski i wydaje dźwięki, które nie przypominają jeszcze ludzkiej mowy.
     Gdy ma trzy miesiące, reaguje uśmiechem na uśmiech, śledzi obiekt znikający z pola widzenia, obraca głowę za przedmiotem lub osobą.

     Miesiąc lub dwa później dziecko powinno oglądać zabawki, które trzyma w dłoniach, śledzić ruchy przedmiotów i osób, reagować na mimikę dorosłego, być zainteresowane przedmiotami w pobliżu, wokalizować pierwsze spółgłoski, nieruchomieć na głośny dźwięk, poszukiwać źródeł hałasu, wsłuchiwać się w wypowiedzi dorosłych oraz sygnalizować niepokój, gdy dłuższy czas nikt się nim nie zajmuje.
     Prawidłowo rozwijające się sześcio- lub siedmiomiesięczne dziecko powtarza pierwsze sylaby (pa, ma, ba), gaworzy, spogląda za spadającym przedmiotem, negatywnie reaguje na nieobecność opiekuna, boi się nieznanych osób.
     W kolejnych dwóch miesiącach życia powinno śledzić ruch zabawek wyrzucanych z łóżeczka oraz powtarzać, naśladować i samodzielnie wokalizować sylaby. W tym okresie normą jest pojawienie się bardzo ważnego gestu, jakim jest wskazywanie palcem i jest to też początek kształtowania pola wspólnej uwagi.

     Dziesiąty i jedenasty miesiąc to rozpoznawanie wyrażeń dźwiękonaśladowczych (np. miau, hau hau, mu), rozumienie prostych słów, umiejętność bawienia się z dorosłymi w zabawy typu sroczka czy akuku, pokazywanie palcem wskazującym szczegółów zabawek.
     Roczne dziecko samodzielnie wypowiada kilka wyrazów zbudowanych z prostych sylab, rozumie proste polecenia, niektóre nazwy osób, przedmiotów i czynności. Powtarza też sylaby i słowa wypowiadane przez dorosłych, a także inicjuje interakcje z wieloma ludźmi ze swojego otoczenia.
     Podczas kolejnych czterech miesięcy malec posługuje się nazwami osób, przedmiotów i czynności (wyrazy te są zbudowane najczęściej z dwóch takich samych sylab np. baba, dada, mama). Na polecenie wskazuje już przedmioty na obrazkach, a także buduje wieże z dwóch klocków.
     Między siedemnastym a dwudziestym miesiącem życia dziecko wyraża zainteresowanie rówieśnikami i rozwija słownictwo. Jego wypowiedzi są głównie jednowyrazowe. Rozumie także proste zdania (głównie zakazy i nakazy) oraz reaguje negatywnie na rozstanie z bliskimi osobami.
     Dwulatek buduje wieże z co najmniej sześciu klocków, pojawiają się u niego wypowiedzi dwuwyrazowe oraz pierwsze odmiany wyrazów. Wchodzi w interakcje z rówieśnikami i spełnia polecenia (np. przynieś, daj, połóż).

     Dwuipółletnie dziecko słucha krótkich wierszyków, powtarza melodie, buduje zdania dwu- i trzyelementowe, doskonali odmianę wyrazów, a w jego wypowiedziach pojawiają się przyimki (do, w, na). Podejmuje też zabawy tematyczne (np. w sklep, w lekarza).
     W trzydziestym szóstym miesiącu życia m.in. buduje wieże z ośmiu klocków i podejmuje zabawy tematyczne z rówieśnikami. Stale poprawia się jego słownictwo oraz sprawności komunikacyjne i społeczne.
     Mowa trzylatka powinna być już zrozumiała dla otoczenia. Co więcej, w tym czasie powinien on mieć już wybraną rękę dominującą, gdyż oburęczność bardzo niekorzystnie wpływa na rozwój mowy dziecka.

     Jeśli wszystko będzie przebiegać prawidłowo, w kolejnych miesiącach i latach mowa będzie doskonalona, pojawią się trudne głoski (np. sz, ź, dż), bogacić będzie się słownictwo, a także zacznie kształtować się zdolność narracji, a wypowiedzi będą dłuższe i barwniejsze.
     W czwartym roku życia znacząco wzrasta liczba pytań i pojawiają się pytania typu “dlaczego”.

     Czas ostatecznego kształtowania się systemu językowego przypada na piąty i szósty rok życia. Dobrze rozwijające się dziecko nabiera wprawy w posługiwaniu się zdobytymi umiejętnościami i uzupełnia brakujące elementy systemu językowego, którymi będzie coraz swobodniej operować.

     Jeśli biorąc pod uwagą powyższe informacje, zauważamy, że rozwój naszego dziecka nie przebiega zgodnie z normami, powinniśmy jak najszybciej rozpocząć odpowiednią stymulację. Podjęcie jej przed ukończeniem przez dziecko trzeciego roku życia znacznie zwiększa tempo i jakość postępów.
     Wymienione w artykule na kolejnych etapach zdolności dziecka to tylko przykłady tych, jakie powinny się pojawić w jego rozwoju. Szczegółowy opis oczekiwanych umiejętności oraz sposoby ich stymulacji można znaleźć w publikacji Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka Od noworodka do 6. roku życia, J. Cieszyńska, M. Korendo, 2007.
     Jeśli widzimy, że coś jest nie tak i nie mamy jeszcze diagnozy, bo specjaliści każą nam czekać i obserwować, absolutnie nie powinniśmy odkładać odpowiednich przedsięwzięć i dać się uspokajać osobom z otoczenia. Często ustalenie, co dolega naszemu dziecku, zajmuje wiele miesięcy lub nawet lat, w trakcie których nie podejmujemy żadnej terapii lub stymulacji, czekając na konkretną informację ze strony specjalisty. A co to oznacza dla naszego dziecka? Stratę mnóstwa czasu, który można przeznaczyć na wypracowanie umiejętności i usprawnianie zaburzonych funkcji.
     Nie czekajmy zatem na konkretną diagnozę, gdyż zwłoka przyczynia się do utrwalenia nieprawidłowości, które mogą ograniczyć możliwości naszych dzieci i zagrozić jakości ich życia. Podejmujmy odpowiednie kroki od razu, gdy tylko zauważymy brak określonej umiejętności, a zachowania i reakcje naszego dziecka wzbudzają nasze wątpliwości i niepokój.

     Działania podejmowane zbyt późno mogą nie przynieść szybkiego i wystarczającego efektu, a jeśli je na czas podejmiemy i nawet okazały się na wyrost, proste ćwiczenia i stymulacja nie wpłyną negatywnie na rozwój dziecka.

Bibliografia:
Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka Od noworodka do 6. roku życia, J. Cieszyńska, M. Korendo, WE, 2007.
Karty diagnozy. 10 etapów rozwoju dziecka od 4. do 36. miesiąca życia, J. Cieszyńska, M. Korendo, WE, 2008.

1. Szczególną uwagę na rozwój dziecka musimy zwrócić wtedy, gdy ciąża przebiegała z komplikacjami; matka podczas niej chorowała (zwłaszcza w pierwszym trymestrze), wystąpiły jakieś urazy mechaniczne lub problemy podczas porodu (długa akcja porodowa,  niedotlenienia,  poród kleszczowy), a także w przypadku małej wagi urodzeniowej lub wcześniactwa.